ศาสนาพุทธหรือที่เรียกกันในภาษาญี่ปุ่นว่า “บุท์ซุโด”（仏道）ซึ่งแปลว่า “วิถีของพระพุทธเจ้า” ได้เผยแผ่เข้ามาในญี่ปุ่นอย่างเป็นทางการประมาณปี ค.ศ.552 โดยผ่านมาทางคาบสมุทรเกาหลีในรัชสมัยของจักรพรรดิคิมเมะอิ（欽明天皇, ค.ศ.540-571）ในตอนนั้นคาบสมุทรเกาหลีได้ส่งราชทูตมาญี่ปุ่นพร้อมกับนำพระพุทธรูปและพระสูตรมาถวายพระจักรพรรดิด้วย หลังจากการโต้แย้งในราชสำนักระหว่างตระกูลที่มีอำนาจเรื่องการรับความเชื่อใหม่ ในที่สุดตระกูลโซะงะ（曽我）ได้รับให้เป็นผู้อุปถัมภ์ “วิถีของพระพุทธเจ้า” ศาสนาพุทธจึงเริ่มหยั่งรากลงในแผ่นดินญี่ปุ่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งตั้งแต่รัชสมัยของเจ้าฟ้าโฌโตะกุ（聖徳太子, ค.ศ.573-621）ซึ่งเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระจักรพรรดินีซุอิโกะ（推古天皇）เป็นต้นมา
ศาสนาพุทธจากจีนที่เข้ามาเผยแผ่ในญี่ปุ่นในระยะแรกแม้ว่าจะเป็นนิกายมหายาน（大乗仏教）ซึ่งประกอบด้วยนิกายย่อย ๆ แต่ก็พบว่ามีคำสอนของพุทธศาสนาดั้งเดิม（Early Buddhism）เป็นพื้นฐาน เป้าหมายสูงสุดของพุทธศาสนาทุกนิกายมิได้ต่างกัน กล่าวคือ มุ่งการหลุดพ้นจากความทุกข์ทั้งปวงแต่มีวิถีการปฏิบัติเพื่อบรรลุเป้าหมายที่แตกต่างกัน เช่น ในสมัยนะระ（ค.ศ.710-784）นิกายริท์ซุ（律宗）ยึดการปฏิบัติตามพระวินัยเป็นหลัก นิกายซันรน（三論宗）เน้นการแสวงหาความจริงสูงสุด ในสมัยเฮอัน（ค.ศ.794-1185）มีพระภิกษุสองรูป คือ ซะอิโช（最澄, ค.ศ.767-822）และ คูกะอิ（空海, ค.ศ.774-835）ได้นำศาสนาพุทธนิกายใหม่สองนิกายจากจีนเข้ามาญี่ปุ่นตามลำดับ ได้แก่ นิกายเท็นดะอิ（天台宗）และนิกายฌิงงน（真言宗）นิกายฌิงงนมี วัดโทจิ（東寺）และวัดบนเขาโคยะ（高野山）เป็นศูนย์กลาง คำสอนและการปฏิบัติของนิกายฌิงงนประกอบด้วยการสวดมนต์（mantra, マントラ）ทำสมาธิ （meditation, 瞑想）และ มุทรา（mudra, 印相）ซึ่งเป็นการแสดงท่ามือประกอบขณะสวดมนต์และทำสมาธิโดยมีพระพุทธเจ้ามหาไวโรจนะ（大日如来）เป็นอารมณ์แห่งจิต ส่วนนิกายเท็นดะอิมีลักษณะผสมผสานความคิดและการปฏิบัติหลายแบบเข้าด้วยกัน ได้แก่ การบูชาพระพุทธเจ้าศากยมุนี พระพุทธเจ้าอมิตาภะ การสวดพระสัทธรรมปุณฑริกสูตร การรักษาศีล และทำสมาธิ รวมอยู่ด้วยกันทั้งหมด อย่างไรก็ตาม นิกายเหล่านี้จำกัดการศึกษาและการปฏิบัติเฉพาะในอาราม ยังมิได้เผยแผ่ออกสู่สามัญชนทั่วไปมากนัก
เมื่อมีการย้ายศูนย์กลางทางการเมืองจากเกียวโตไปยังเมืองคะมะกุระในคริสต์ศตวรรษที่ 12（ค.ศ.1185-1333）“พุทธศาสนาใหม่สมัยคะมะกุระ” สามนิกายได้ปรากฏตัวอย่างเป็นทางการ นิกายทั้งสามได้แก่ นิกายโจโดะ（浄土宗）หรือนิกายสุขาวดี（Pure Land Sect）นิกายเซ็น（禅宗）และนิกายนิชิเร็น（蓮宗）ถึงแม้ว่าพระภิกษุผู้ก่อตั้งนิกายเหล่านี้สืบทอดความคิดมาจากศาสนาพุทธในสมัยเฮอันและสมัยก่อนหน้านั้น แต่ก็ได้เสนอคำสอนและการปฏิบัติที่เอื้อต่อวิถีชีวิตของสามัญชนและกลุ่มนักรบหรือซามูไรมากกว่าคำสอนเดิม คำสอนของพุทธศาสนาใหม่ทั้งสามนิกายจึงแพร่หลายไปยังประชาชนในสมัยนั้นอย่างรวดเร็ว และยังคงมีอิทธิพลมาจนถึงทุกวันนี้ ถึงแม้ชาวญี่ปุ่นจำนวนมากในปัจจุบันจะมีแนวโน้มที่ไม่ค่อยให้ความสำคัญกับสถาบันหรือองค์กรทางศาสนามากนัก แต่สำหรับผู้ที่ยืนยันว่านับถือศาสนาพุทธส่วนใหญ่แล้วจะรับนิกายใดนิกายหนึ่งที่สืบมาจากพุทธศาสนาสมัยคะมะกุระ แต่ก็มีที่นับถือนิกายเท็นดะอิหรือฌิงงนด้วย
พัฒนาการแรกของศาสนาพุทธสมัยคะมะกุระ ได้แก่ นิกายสุขาวดีที่มีโฮเน็น（法然, ค.ศ.1132-1212） เป็นผู้ก่อตั้งนิกายในปี ค.ศ.1175 การปฏิบัติที่สำคัญของนิกายสุขาวดีคือการสวดพระนามพระอมิดะ （Amida Buddha）หรือพระพุทธเจ้าอมิตาภะ（阿弥陀如来）ด้วยความศรัทธา แน่วแน่ มั่นคงและจริงใจ โดยถือว่าเป็นมรรควิธีเดียวเท่านั้นในการหลุดพ้นจากสังสารวัฏและอุบัติ ณ แดนสุขาวดี การสวดพระนามนี้เรียกว่า “การสวดเน็มบุท์ซุ”（念仏）ด้วยการเปล่งวาจาว่า “นะมุ อมิดะ บุท์ซุ”（南無阿弥陀仏）ซึ่งมีความหมายตามบริบทว่า “ข้าพเจ้าขอนอบน้อมบูชาพระพุทธเจ้าอมิตาภะด้วยความศรัทธาอย่างจริงใจ” ในเวลาต่อมาฌินรัน（親鸞, ค.ศ.1173-1262）ซึ่งเป็นศิษย์คนสำคัญของโฮเน็นได้ทำให้การสวดเน็มบุท์ซุแพร่หลายอย่างรวดเร็ว
ขณะที่นิกายสุขาวดีแพร่หลายในกลุ่มสามัญชน พุทธศาสนานิกายฌาน（Ch’an）จากจีน（ในญี่ปุ่นเรียกว่านิกายเซ็น）ก็เข้ามามีบทบาทสำคัญในสมัยคะมะกุระด้วย ผู้ที่ทำให้นิกายฌานแพร่หลายในญี่ปุ่นคือ เอะอิซะอิ（栄西, ค.ศ.1141-1215）และ โดเก็น（道元, ค.ศ.1200 -1253）ทั้งสองท่านคือผู้ก่อตั้งสำนักรินสะอิ（臨済宗）และสำนักโซโต（曹洞宗）ในญี่ปุ่นตามลำดับ ความคิดสำคัญของสำนักรินซะอิ คือ การฝึกโคอัน（公案หรือปริศนาธรรม）เป็นวิถีแห่งการบรรลุธรรมหรือซะโตะริ（悟り）และมีการบำเพ็ญสมาธิที่เรียกว่าสะเส็น（座禅）ควบคู่ไปด้วย ปริศนาธรรมเก่าแก่ที่รู้จักกันดีได้แก่ “มุมงกัน”（無門関）รวบรวมโดยฌินชิ คะกุฌิน หรือ มุฮน（心地覚心 หรือ 無本, ค.ศ.1207-1298）ส่วนโดเก็นแห่งสำนักโซโตแม้มิได้ปฏิเสธปริศนาธรรม แต่มีความเห็นว่าในท้ายที่สุดสะเส็นเป็นวิถีเดียวเท่านั้นสำหรับการบรรลุธรรมซึ่งเป็นมรรควิธีเดียวกับที่พระพุทธเจ้าทรงปฏิบัติ คำสอนและการปฏิบัติของเซ็นแพร่หลายในกลุ่มทหารและหมู่นักรบมากกว่ากลุ่มสามัญชน เนื่องจากคำสอนของเซ็นที่เน้นความมีระเบียบวินัย การฝึกฝนตนเอง ความอดทน และความสงบของจิต เข้ากันได้กับ “วิถีของนักรบ” หรือ “บุชิโด”（武士道）
นิชิเร็น（日蓮, ค.ศ.1222-1282）ก่อตั้งนิกายนิชิเร็นภายหลังนิกายสุขาวดีและนิกายเซ็น คำสอนหลักของนิกายนิชิเร็นคือการสวด “นัมเมียวโฮเร็งเงะเกียว”（南無妙法蓮華経）หรือเรียกว่า “การสวดดะอิโมะกุ”（題目）ซึ่งความหมายตามบริบทของผู้ปฏิบัติคือ “ข้าพเจ้าขออุทิศชีวิตแด่พระสัทธรรมปุณฑรีกสูตร” นิชิเร็นถือว่าพระสูตรนี้คือพระธรรมคำสอนที่เป็นเลิศของพระพุทธเจ้า การสวดสรรเสริญพระสัทธรรมปุณฑรีกสูตร จึงเป็นวิถีแห่งความหลุดพ้นจากความทุกข์อย่างแท้จริง นิชิเร็นมีความเห็นว่าสาเหตุของความไม่สงบในแผ่นดินเกิดมาจากการปฏิบัติธรรมที่ไม่ถูกต้อง ดังนั้นถ้าผู้ปกครองประเทศและประชาชนในแผ่นดินพร้อมใจกันบูชา พระสัทธรรมปุณฑรีกสูตรแทนการปฏิบัติธรรมแบบอื่น ๆ ความผาสุกย่อมเกิดขึ้นในแผ่นดิน นิกายนิชิเร็นเผยแผ่ในหมู่ชาวบ้านสามัญชน แต่ไม่มากเท่ากับผู้นับถือพระอมิตาภะของนิกายสุขาวดี ความคิด วิถีชีวิต และกิจกรรมของนิชิเร็นไม่ได้ดึงดูดใจเฉพาะสามัญชนสมัยคะมะกุระเท่านั้น แต่ยังมีอิทธิพลต่อขบวนการเคลื่อนไหวทางศาสนาใหม่ของญี่ปุ่นที่สำคัญ ๆ ในปัจจุบันด้วย เช่น กลุ่มโซกะกักกะอิ
สังคมญี่ปุ่นเป็นสังคมที่มีความเชื่อทางศาสนาหลากหลาย ศาสนาพุทธในญี่ปุ่นเป็นเพียงความเชื่อหนึ่งของความเชื่อกระแสหลัก ซึ่งได้แก่ลัทธิชินโต ลัทธิขงจื๊อ ลัทธิเต๋า และ ศาสนาพื้นบ้าน ความคิดความเชื่อที่หลายหลากเหล่านี้มีลักษณะเฉพาะของตนเอง ในขณะเดียวกันก็มีอิทธิพลต่อกันและกันด้วย จะเห็นได้จากพัฒนาการของพุทธศาสนาที่มีการปรับความคิดและการปฏิบัติให้เข้ากับวัฒนธรรมดั้งเดิม แต่คงความเป็นเอกลักษณ์ซึ่งยังมีอิทธิพลในสังคมปัจจุบัน
ประทุม อังกูรโรหิต
รายการอ้างอิง
Collcutt, Martin. Five Mountains: The Rinzai Zen Monastic Institution in Medieval Japan. Cambridge, Massachusettes: Harvard University Press, 1981.
Earhart, H. Byron. Religion in the Japanese Experience: Sources and Interpretations. 2nd Ed. Belmont: Wadsworth Publishing Company, 1997.
Saunder, E. Dale. Buddhism in Japan with an Outline of Its Origins in India. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1971.
