ภาษาถิ่น（方言）คือระบบภาษาที่ใช้กันในพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งของประเทศญี่ปุ่น การออกเสียงคำศัพท์และไวยากรณ์ในภาษาญี่ปุ่นอาจแตกต่างกันได้ในภาษาถิ่นของแต่ละพื้นที่ นอกจากนี้ ภาษาถิ่นยังหมายถึง ภาษาที่ตรงข้ามกับภาษากลาง（共通語 หรือ 標準語）แนวคิดเรื่องภาษาถิ่นของญี่ปุ่นมีมานานแล้ว เห็นได้จากการกล่าวถึงภาษาถิ่นในหนังสือ โทดะอิจิฟุจุมงโค（東大寺諷誦文稿）ซึ่งเขียนขึ้นเมื่อราวปี ค.ศ. 820 อย่างไรก็ตาม ภายหลังมีการเปลี่ยนแปลงการปกครองไปเป็นแบบรวมอำนาจไว้ที่ศูนย์กลางในสมัยเมจิ รัฐบาลได้พยายามผลักดันให้มีการใช้ภาษากลางทั่วประเทศ ทำให้ภาษาถิ่นถูกลดบทบาทลงเมื่อเทียบกับภาษากลาง
นักวิชาการผู้มีบทบาทสำคัญในการจำแนกภาษาถิ่นภาษาญี่ปุ่นอย่างเป็นระบบ ได้แก่ โทโจ มิซะโอะ（東条操）ผู้แต่งหนังสือ แผนที่ภาษาถิ่นประเทศญี่ปุ่นและเขตภาษาถิ่นภาษาญี่ปุ่น（大日本方言地図・国語の方言区画）ในปี ค.ศ. 1927 นับแต่นั้นเป็นต้นมา มีการจำแนกภาษาถิ่นด้วยวิธีต่าง ๆ มากมาย เช่น
1. ภาษาถิ่นที่จำแนกแบบองค์รวม : เป็นวิธีจำแนกภาษาถิ่นตามระบบภาษาทั้งระบบคือทั้งด้านเสียงและไวยากรณ์ เสนอแนวคิดโดยโทโจ มิซะโอะ ก่อนอื่นโทโจได้แบ่งภาษาถิ่นออกเป็นภาษาถิ่นบนเกาะใหญ่（ฮนฌู）และภาษาถิ่นริวคิว（คิวฌู）จากนั้นได้แบ่งภาษาถิ่นบนเกาะใหญ่ออกเป็นอีก 3 ประเภทย่อย ได้แก่ ภาษาถิ่นแถบตะวันออก ภาษาถิ่นแถบตะวันตก และภาษาถิ่นแถบคิวฌู
2. ภาษาถิ่นที่จำแนกตามเสียง : ในปี ค.ศ. 1953 คินดะอิชิ ฮะรุฮิโกะ（金田一春彦）ได้จำแนกภาษาถิ่นตามการออกเสียงออกเป็น 2 ประเภท คือ ภาษาถิ่นในประเทศ（内地 หรือบริเวณเกาะฮนฌู）กับภาษาถิ่นริวคิว จากนั้นแบ่งภาษาถิ่นในประเทศออกเป็น ภาษาถิ่นแบบญี่ปุ่นฝั่งหน้า（表日本）ภาษาถิ่นแบบญี่ปุ่นฝั่งหลัง（裏日本）และภาษาถิ่นแบบซะท์ซุงู（薩隅）ภาษาถิ่นแบบญี่ปุ่นฝั่งหน้ามีระบบเสียงใกล้เคียงกับภาษากลาง ภาษาถิ่นแบบญี่ปุ่นฝั่งหลังหมายถึงภาษาถิ่นในบริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ริมชายฝั่งเกาะฮ็อกไกโด ภาคเหนือของจังหวัดนิอิงะตะ และบริเวณตะวันออกเฉียงเหนือของภูมิภาคคันโต ตลอดจนบริเวณอิสุโมะในจังหวัดฌิมะเนะ ภาษาถิ่นแบบซะท์ซุงูคือภาษาที่ใช้ในพื้นที่ส่วนใหญ่ของจังหวัดคะโงะฌิมะบนเกาะคิวฌู ส่วนภาษาถิ่นริวคิวคือภาษาถิ่นบนเกาะคิวฌูอื่น ๆ นอกเหนือจากภาษาถิ่นแบบซะท์ซุงู มีลักษณะเด่นคือมีระบบเสียงอยู่ระหว่างภาษาถิ่นแบบซะท์ซุงูและภาษาถิ่นแบบญี่ปุ่นฝั่งหลัง
3. ภาษาถิ่นที่จำแนกตามโทนเสียงสูงต่ำ : เป็นวิธีจำแนกภาษาถิ่นตามโทนเสียงที่คินดะอิชิ ฮะรุฮิโกะได้นำเสนอในปี ค.ศ. 1964 แบ่งออกเป็น 4 ประเภท คือ ภาษาถิ่นในภูมิภาคคิงกิและฌิโกะกุ（内輪方言）ภาษาถิ่นในภูมิภาคคันโตตะวันตก ชูบุและฌูโงะกุ（中輪方言）ภาษาถิ่นในภูมิภาคตะวันออกเฉียงเหนือและคิวฌู（外輪方言）และภาษาถิ่นในหมู่เกาะทางตอนใต้（南島方言）
ที่มา: 小林隆・篠崎晃一（2003）『ガイドブック方言研究』ひつじ書房(p.167)
4. ภาษาถิ่นที่จำแนกโดยไวยากรณ์ : เป็นวิธีจำแนกตามหลักไวยากรณ์ ซึ่งมีบางส่วนซ้ำกับการจำแนกภาษาถิ่นแบบองค์รวม นอกจากนี้ยังมีการศึกษาเรื่องภาษาสุภาพในแต่ละพื้นที่อีกด้วย
5. ภาษาถิ่นที่จำแนกตามคำศัพท์ : เป็นการจำแนกโดยดูจากคำศัพท์ที่ตรงข้ามกันระหว่างภาคตะวันออกและภาคตะวันตก หรือคำศัพท์ที่ตรงข้ามกันระหว่างญี่ปุ่นฝั่งหน้าและญี่ปุ่นฝั่งหลัง
6. ภาษาถิ่นที่จำแนกโดยวิธีอื่น ๆ เช่น จำแนกตามปริจเฉท วัจนกรรม
ในบรรดาภาษาถิ่นดังกล่าว ภาษาถิ่นแถบตะวันตกหรือภาษาถิ่นคันไซ（関西弁）เป็นภาษาที่นิยมใช้กันอย่างแพร่หลายในแถบจังหวัดเกียวโต โอซากา โกเบ เนื่องจากภูมิภาคดังกล่าวมีจำนวนประชากรมาก และมีอิทธิพลสูงทั้งทางด้านวัฒนธรรมและเศรษฐกิจ โดยเฉพาะภาษาโอซากา（大阪弁）อันเป็นหนึ่งในภาษาถิ่นคันไซที่นักพูดและดาราตลกมักใช้ในรายการบันเทิงต่าง ๆ ตลอดจนการเล่าเรื่องตลก（漫才）นับว่าเป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายเป็นพิเศษ ตัวอย่างของภาษาถิ่นโอซากาซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีก็เช่นคำว่า เม็ชชะ（めっちゃ）แปลว่า มาก โอกินิ（おおきに）แปลว่า ขอบคุณ นอกจากนี้วิธีพูดหรือคำอันเป็นเอกลักษณ์ของภาษาโอซากายังมี เช่น การเติมคำว่า ～や หรือ ～やん ต่อท้ายคำ（เช่น โซะยะ（そや）” แปลว่า ใช่ๆ） คำว่า ชะอุยังกะ（ちゃうやんか? ） แปลว่า ไม่ใช่ไม่ใช่หรือ（ちゃうตรงกับคำว่า 違うในภาษากลาง）การทำให้เป็นรูปปฏิเสธโดยใช้รูป ～へん เช่น อิกะเฮ็น（行かへん）แปลว่า ไม่ไป
แม้ว่าในอดีตภาษาถิ่นที่ใช้ในภูมิภาคคันไซ เช่น ภาษาเกียวโต ภาษาโอซากา ภาษาอิเซะจะมีการใช้แบ่งแยกตามชนชั้นและอาชีพ แต่ภายหลังสงครามมหาเอเชียบูรพาเมื่อสังคมชนชั้นเริ่มเสื่อมสลายหาย ประกอบกับความเจริญทางด้านการคมนาคมที่ทำให้เมืองใหญ่ ๆ ขยายตัวโดยมีโอซากาเป็นศูนย์กลาง ภาษาถิ่นโอซากากำลังจะกลายเป็นภาษากลางของภูมิภาคคันไซ（関西共通語）เช่นเดียวกับภาษากลางที่ใช้ในเขตเมืองหลวงซึ่งได้กลายเป็นภาษากลางของประเทศญี่ปุ่น
ยุพวรรณ โสภิตวุฒิวงศ์
รายการอ้างอิง :
梅棹忠夫, 金田一春彦, 阪倉篤義, 日野原重明（1989）『日本語大辞典』講談社
日本方言研究会（編）（2002）『21世紀の方言学』図書刊行会
小林隆・篠崎晃一（2003）『ガイドブック方言研究』ひつじ書房
