ไวยากรณ์ หมายถึงกฎที่เกี่ยวข้องกับคำและการสร้างประโยค โดยประโยค（文）เป็นหน่วยพื้นฐานในการสื่อสาร（ในภาษาญี่ปุ่น ประโยคมักจบด้วยเครื่องหมาย “。” ）และมีเนื้อหาสมบูรณ์ในตัวเองในระดับหนึ่ง ทั้งนี้ “ประโยค” ประกอบขึ้นจาก “คำ”（語）มนุษย์เราจะใช้ “คำ” เพื่อสร้าง “ประโยค” ได้อย่างไม่จำกัด
ประโยคในภาษาญี่ปุ่นประกอบด้วยส่วนประกอบหลัก ๆ คือ “หัวข้อ”（主題）“ภาคแสดง”（述部）“ส่วนเติมเต็ม”（補足語）และ “คำขยาย”（修飾語）โดย “ภาคแสดง” มักวางไว้ท้ายประโยค ในขณะที่ “ภาคประธาน” มักวางไว้ต้นประโยค ส่วน “ส่วนเติมเต็ม” และ “คำขยาย” วางไว้กลางประโยค แม้ในภาษาญี่ปุ่นจะมีลักษณะเด่นอย่างหนึ่งคือสามารถเรียงลำดับคำได้ค่อนข้างอิสระ แต่การเรียงลำดับคำอาจส่งผลต่อความหมายที่ต้องการเน้นย้ำ หรือความเป็นธรรมชาติของภาษาได้
อาจกล่าวได้ว่าภาษาญี่ปุ่นเป็นภาษาที่นิยมใช้โครงสร้าง “หัวข้อ-ภาคแสดง”（題述構造）กล่าวคือ มีบ่อยครั้งที่บรรยายปรากฏการณ์หรือเหตุการณ์โดยระบุหัวข้อ（topic）ที่ต้องการกล่าวถึงอย่างชัดเจนและใช้คำช่วยハ เพื่อแสดงความเป็นหัวข้อ（“หัวข้อ” แตกต่างจาก “ประธาน”（subject）ซึ่งผู้เรียนคุ้นเคยในการเรียนภาษาอังกฤษ）
ในภาษาญี่ปุ่น “ภาคแสดง” เป็นส่วนประกอบหลักที่สำคัญที่สุดในการแสดงเนื้อความ（นอกจากคำกริยาแล้ว คำคุณศัพท์และคำนามก็อาจทำหน้าที่เป็นภาคแสดงได้เช่นเดียวกัน）และมีการแสดงความหมายต่าง ๆ เช่น เป็นความหมายบอกเล่าหรือปฏิเสธ, กาล（เหตุการณ์นั้นเกิดก่อนหรือหลังพูด（อดีตหรืออนาคต））, การณ์ลักษณะ （เหตุการณ์นั้นเกิดอยู่ในลำดับขั้นตอนใด เช่น กำลังกิน, เพิ่งเริ่มกิน หรือกินเสร็จ）หรือการแสดงทัศนะของผู้พูด （คาดคะเน, แสดงความสงสัย, ได้ยินมา ฯลฯ）
“ส่วนเติมเต็ม” หมายถึงคำที่แสดงเนื้อหาเพื่อให้ประโยคสมบูรณ์ขึ้น และมักกำกับด้วยคำช่วยแสดงการก（格助詞）เพื่อแสดงหน้าที่ของคำนั้น ๆ ภายในประโยค（เช่น ทำหน้าที่เป็นกรรม หรือแสดงสถานที่ที่เกิดการกระทำ）ส่วน “คำขยาย” ไม่ว่าจะเป็นคำขยายคำนาม หรือคำขยายคำกริยา คำคุณศัพท์ ต้องวางไว้หน้าคำที่ถูกขยายเสมอ
อย่างไรก็ตาม ประโยคในภาษาญี่ปุ่นไม่จำเป็นต้องมีส่วนประกอบครบทั้งสี่ประเภทดังที่ได้กล่าวไปแล้ว ผู้พูดสามารถละบางส่วนได้หากพิจารณาแล้วว่า ผู้ฟังน่าจะเข้าใจ（เช่น ผู้ฟังทราบอยู่แล้ว）และบ่อยครั้งที่มีการละประธานของประโยค ว่ากันว่าส่วนหนึ่งเป็นเพราะในภาษาญี่ปุ่นมีกริยาช่วย（助動詞เช่น 「～てくれる」）หรือภาษาสุภาพ（敬語）ซึ่งช่วยให้ผู้ฟังสามารถเข้าใจได้ว่า ใครเป็นผู้กระทำกริยาดังกล่าวแม้จะละประธานของประโยคก็ตาม
สมเกียรติ เชวงกิจวณิช
小池清治・細川英雄・小林賢次・犬飼隆（編）（1997）『日本語学キーワード事典』朝倉書店
益岡隆志・田窪行則（1992）『基礎日本語文法』くろしお出版
