โทะซะนิกกิ เป็นวรรณกรรมในรูปแบบบันทึกประจำวันที่ทรงคุณค่าทางวรรณคดีและเป็นแหล่งข้อมูลทางภูมิศาสตร์ในสมัยโบราณ วรรณกรรมเรื่องนี้เขียนขึ้นในสมัยเฮอัน ราวปี ค.ศ.936 ผู้แต่งคือ คิ โนะ ท์ซุระยุกิ （紀貫之）เขาได้รับคำสั่งให้เดินทางไปรับราชการที่เมืองโทะซะ（土佐）ซึ่งปัจจุบันคือจังหวัดโคชิ（高知県）บนเกาะชิโกะกุ（四国）เมื่อปี ค.ศ.930 และเดินทางกลับเกียวโต（京都）เมืองหลวงเมื่อค.ศ.935 หลังจากกลับถึงเมืองหลวงแล้วจึงได้เขียนบันทึกย้อนหลังถึงการเดินทางโดยเรือจากเมืองโทะซะกลับมายังเมืองหลวง โดยได้สมมติตัวเป็นหญิงและเขียนบันทึกนี้ขึ้นด้วยตัวอักษรฮิระงะนะ ผู้เขียนได้บรรยายถึงชีวิตความเป็นอยู่บนเรือ ความกลัวภัยจากโจรสลัด ภัยจากธรรมชาติในระหว่างการเดินเรือ และยังพรรณนาถึงความอาลัยอาวรณ์ที่ต้องจากบุคคลที่เคยอยู่ด้วยกันมาที่เมืองโทะซะ ตลอดจนความโศกเศร้าที่บุตรสาวซึ่งพามาอยู่ที่เมืองโทะซะด้วยกันได้เสียชีวิตลง และไม่มีโอกาสได้กลับไปเมืองหลวง
ผู้เขียนบรรยายเหตุการณ์ด้วยร้อยแก้วแทรกด้วยบทกลอนญี่ปุ่น ตัวละครบางตัวและสถานการณ์บางตอนได้ถูกสมมติขึ้นเพื่อให้เนื้อเรื่องมีลักษณะคล้ายนิยายทั่วไป แต่จะมีวันเดือนปีกำกับไว้อย่างชัดเจนตามลักษณะบันทึกประจำวัน มีการพรรณนาอารมณ์สะเทือนใจด้วยบทกลอนวะกะ（和歌） วรรณกรรมเรื่องนี้เขียนด้วยตัวอักษรคะนะของญี่ปุ่นซึ่งแต่เดิมญี่ปุ่นมักนิยมใช้ตัวอักษรจีนในการเขียนบันทึก ในสมัยนั้นผู้ชายเท่านั้นที่จะเรียนรู้อักษรจีน ส่วนผู้หญิงจะใช้ตัวอักษรคะนะ ผู้เขียนเรื่องนี้ซึ่งเป็นชายได้สมมติตนเองเป็นหญิงเขียนบันทึกประจำวันนี้ขึ้นมา หลังจากที่วรรณกรรมเรื่องนี้ถือกำเนิด ก็ได้มีสตรีเขียนวรรณกรรมประเภทบันทึกแบบนี้ขึ้นมาอีกมากมายหลายเรื่อง จึงนับว่าโทะซะนิกกิเป็นแม่แบบวรรณกรรมประเภทบันทึกของญี่ปุ่น อีกทั้งยังเป็นแหล่งข้อมูลทางภูมิศาสตร์เกี่ยวกับเมืองต่าง ๆ ในสมัยโบราณของญี่ปุ่นอีกด้วย
อรรถยา สุวรรณระดา
